Van veel nanotechnieken weten we nu al dat ze ons leven gaan veranderen. ‘Dus moeten we nu ook bedenken wat we aanvaardbaar vinden.’
‘Stel je voor dat je bij de drogist voor €14,95 een geslachtstest koopt, zoals je nu een zwangerschapstest haalt. Dan burgert zoiets ineens heel snel in. Daar moet je als ethicus nu echt over meedenken, midden in het debat staan en niet vanaf de zijlijn toekijken.’ Peter-Paul Verbeek, techniekfilosoof aan de Universiteit Twente, laat direct een dilemma zien: vinden we dat dit mag, aan het begin van je zwangerschap achterhalen of je een jongen of een meisje krijgt? Met toekomstige Lab-on-a-Chip-technieken zal het mogelijk zijn.
Uitzending: Embryo-on-a-Chip
Ethicus Frans Brom (Rathenau-instituut) reageert op deze vraag dat met de stelling dat we vergelijkbare toepassingen bij dieren heel anders zien dan bij mensen. ‘Mannelijke dieren zijn bijvoorbeeld vaak een bijproduct, zoals haantjes die direct verwerkt worden tot eiwitrijk diervoeder. Het zou een hoop schelen als er geen haantjes meer uit het ei kropen.’
Als het over de mens gaat, is onze moraal anders dan bij dieren, wil hij maar zeggen. Terwijl we er van uit kunnen gaan dat technieken die bij zoogdieren werken ook bij de mens hun toepassing zullen vinden. Dat roept de vraag op of iets moreel aanvaardbaar is. Zoals dus kiezen tussen het krijgen van een jongen of een meisje. Deze vragen zijn in essentie niet nieuw. De uitdaging is het identificeren van oude problemen in nieuwe technieken. Eerder werden ze al gesteld over euthanasie, de pil, IVF en vele andere zaken.
Brom: ‘Die vragen zijn wel sterker dan vroeger. De goedkope chip-techniek maakt iets bereikbaar voor iedereen. En dat heeft twee kanten: bescherming van de vrijheid van mensen en bescherming van het leven in de toekomst. Daarnaast mogen mensenrechten niet in het geding zijn. Doe alleen medisch verantwoorde experimenten.’
‘Een van de lastige dingen bij nieuwe technieken is dat men vaak eerst alleen de problemen ziet. Dan komen er groepen uit de samenleving die een arcadisch wereldbeeld hebben en denken dat vroeger alles beter was. Dat leidt vaak weer tot zeer strenge wet- en regelgeving, waardoor onderzoek te duur wordt, met alle gevolgen van dien. Daarom is het zo belangrijk om altijd te blijven kijken: is dit allemaal nodig voor de veiligheid of zorgt het juist voor een vals veiligheidsgevoel? Het is daarom ook heel belangrijk om vanuit de ethiek niet alleen negatief te praten over nanotechnologieën.’
Frans Brom ziet hier de moeilijkheid dat de gewone vragen rond de geneeskunst en het bestrijden van ziektes niet meer toereikend zijn: ‘Dan komen vragen als: hoe zien wij ons mens-zijn? Daar wordt door verschillende groepen fundamenteel anders over gedacht. We moeten nu bedenken wat we wel en niet aanvaardbaar vinden, vanuit de gedachte dat we weten wat we doen. Goede voeding zorgt nu al voor een langer gezond leven. Het is goed om erover na te denken hoe het voor de mens ondersteunend kan werken. Dus niet de technologie de richting te laten bepalen, maar de mens. De kwaliteit van leven voorop stellen.’
Peter-Paul Verbeek stelt dat we moeten zoeken naar een raamwerk dat aangeeft hoe we over de rol van technologie in onze samenleving denken. ‘Als iemand met een ontwerp bezig is, dan geeft de ontwerper daarmee ook vorm aan de mens. De ontwerper moet zich daar ook bewust van zijn. We moeten zoeken naar nieuwe aforismen, nieuwe manieren om bepaalde dingen te benoemen.’
‘In het voorbeeld van de geslachtskeuze is het misschien een goed idee om daar een klein experiment mee te doen met mensen die dat willen. Een reden voor geslachtskeuze zou kunnen zijn om de balans in een gezin te herstellen of omdat er kans bestaat op een erfelijke ziekte in een mannelijke of vrouwelijke lijn. Op die manier is het mogelijk de vragen op een gecontroleerde manier te beantwoorden.’
Verschillende groepen uit de samenleving zijn volgens Brom erg belangrijk bij het denken over nieuwe technieken. Kunstenaars, schrijvers en andere creatieve denkers zijn onmisbaar in zo’n proces. Zij stellen vragen die anders nooit gesteld zouden worden.
Een grote fout bij de introductie van veel nieuwe technieken is volgens Brom het te laat betrekken van het publiek. Door kwesties achter te houden, is er geen mogelijkheid voor de mensen om mee te gaan in het proces van het ontwikkelen van een nieuwe moraal.
‘Als je niet meedenkt gaat er iets mis,’ zegt ook Verbeek. ‘Je krijgt dan twee fases, namelijk die van radicale weerstand – “dat mag niet!” – waarna de discussie verstomt en we alleen nog maar randvoorwaarden maken en geen visies om kaders te ontwikkelen. Zo sluit je andere dingen uit. Wat voor leven wil je? Wat is die kwaliteit, die goede manier van leven?’
Uiteindelijk kunnen ethici slechts helpen met het vormen van een denkrichting. Niemand zal beweren alle antwoorden te kennen. Het is niet vreemd dat de onderzoekers die bezig zijn met al deze nieuwe technieken hier niet altijd over na zullen denken. Fundamenteel onderzoek leidt soms tot onverwachte en spannende dingen. Aan de ethicus de taak om daar een helpende hand te bieden.
Dit artikel verscheen ook in de vpro gids.
Labyrint, zondag 31 maart: Embryo -on-a-chip
Wat is een Lab-on-a-chip
Een lab-on-a-chip (LoC) combineert verschillende laboratoriumfuncties op een chip. Een LoC is een systeem met minuscule vloeistofstromen, ook wel microfluïdisch systeem. De vloeistofhoeveelheid die nodig is om een LoC te laten werken, variëert van een fractie van een picoliter tot enkele mililiters. De chip kan de vloeistof in het systeem automatisch analyseren. De monsters verplaatsen zich door de capillaire krachten in de flinterdunne vloeistofkanaaltjes.
Een ander voorbeeld rond nanotechnologieën zijn de mogelijkheden om tot op moleculair niveau ontwerpen te maken. Daarmee zou je bijvoorbeeld geneesmiddelen precies op de goede plek in het lichaam kunnen brengen of direct kunnen ingrijpen op processen in onze cellen.
